เสนเป็นเนื้องอกที่นูนขึ้นจากระดับผิวหนัง เป็นแผ่น ถ้ามีสีแดง เรียกว่า เสนทอง ถ้ามีสีดำเรียกว่าเสนดำเสนไม่ทำให้เจ็บปวดหรือมีอันตราย เสนอาจจะงอกบนศีรษะ ใบหน้า หรือส่วนต่าง ๆ ของร่างกาย ทำให้ดูน่าเกลียด ถ้าเป็นกับเด็กเสนจะโตขึ้นตามอายุ ชาวบ้านและคณะโนราเชื่อว่า เสนเกิดจากการกระทำของ “ผีโอกะแซง” หรือ “ผีเจ้าเสน” หรือเพราะการทำเครื่องหมายของครูหมอโนราหรือตายายโนรา
เครื่องดนตรี เดิมหนังตะลุงใช้เครื่องคนตรีน้อยชิ้น ที่สำคัญมี ทับ 1 คู่ เป็นตัวคุมจังหวะและทำนอง โหม่ง 1 คู่ สำหรับประกอบเสี่ยงร้องกลอน กลองตุ๊ก 1 ลูก สำหรับขัดจังหวะทับ ฉิ่ง 1 คู่ สำหรับชัดจังหวะโหม่ง และปี่ 1เลา สำหรับเดินทำนอง แต่ ระยะหลังมีดนตรีอื่น เข้าไปประสมหรืออาจใช้แทนดนตรีดั้งเดิม เช่น ใช้กลองชุดและกลองทอมบ้าแทนกลองตุ๊ก ใช้ไวโอลิน ออร์แกน กีตาร์ ชอ หรือจะเข้เข้าผสมกับปี่ บางคณะก็เลิกใช้ปี่
คณะหนังตะลุงจากอดีตจวบจนปัจจุบัน
คณะหนัง ประกอบด้วยบุคคล 8-9 คน ก่อนสมัยรัชกาลที่ 6 ใช้คนพากย์ ซิ่งเรียกว่า "นายหนัง" ซึ่ง 2 คน ทำหน้าที่ในการร้องกลอนบรรยายเจรจา และเชิดรูปเบ็ดเสร็จไปในตัว แต่บางคณะคนเชิดรูปจัดไว้ต่างหากคนหนึ่ง เรียกว่า "คนชักรูป" นอกนั้นอาจจะมีหมอประจำโรง เรียกว่า "หมอกบโรง" 1 คนทำหน้าที่เป็นหมอไสยศาสตร์ประจำคณะ ที่เหลือ 5 คนเป็นลูกคู่ ถ้าพิเศษออกไปก็อาจมีคนแบกแผงรูปอีกต่างหาก 1 คน
อุดม หนูทอง ได้กล่าวถึงประวัติหนังตะลุงสรุปได้ว่า ในบทพากย์ ฤาษีและบทพากย์พระอิศวรของหนังตะลุงได้เอ่ยอ้างเอาฤาษีชื่อ "พระอุณรุทธ ไชยเถร" เป็นอาจารย์ของหนัง การออกฤาษีของหนังตะลุงนอกจากเพื่อปัดเป่า เสนียดจัญไรแล้ว ก็เพื่อระลึกถึง "บรมราชอาจารย์" ผู้นี้ ซึ่งดูจากความแวดล้อม แล้วจะเห็นว่าเป็นฤาษีในลัทธิฮินดู
โนราจำเริญ ศ. พนมศิลป์ หรือ โนราจำเริญ ทองคำ จังหวัดสงขลา เกิดเมื่อ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๙๖ ที่ตำบลฉิมหลา อำเภอหัวไทร จังหวดนครศรีธรรมราช
การแสดงสิบสองบท
คือการแสดงเรื่องจากนิทานหรือนิยายต่างๆ ๑๒ เรื่องซึ่งบูรพาจารย์ได้กำหนดและแต่งเป็นบทร้องของแต่ละเรื่องไว้สั้นๆ รวมทั้งกำหนดตัวผู้แสดงไว้ด้วยดังนี้
พิธีกรรมรำสอดกำไล (สอดไหมรยฺ)
การรำสอดกำไลเป็นพิธีกรรมเพื่อรับศิษย์เข้าฝึกการรำโนรา ทั้งที่เป็นผู้ที่เคยได้ผ่านการหัดรำมาแล้วและยังไม่เคยได้ผ่านการหัดรำมาก่อน
ตำนานที่ ๖ เล่าโดยนายพูน เรืองนนท์ดังปรากฎในหนังสือ "การละเล่นของไทย" ของมนตรี ตราโมทว่า "พระเทพสิงหรกับแมศรีคงคาเป็นสามีภรรยากัน เป็นผู้มีความสามรถแสดงละครชาตรีได้อย่างเลิศ แต่เป็ตคนเข็ญใจต้องเที่ยงแสดงละครเร่ร่อนไปในที่ต่างๆ เพื่อหาเลี้ยงตัว การแสดงละครของพระเทพสิงหรกับแม่ศรีคงคามีศิลปะถึงขนาดใครๆ ก็เลื่องลือไปทั่วเมือง
ตำนานที่ ๕ เป็นตำนานละครชาตรีกรมศิลปากรปรากฎในหนังสือการเล่นของไทย สรุปความว่า ท้าวทศมาศ นางสุวรรณดารา ครองกรุงศรีอยุธยา มีพระธิดา ชื่อนางนวลสำลี ครั้นนางนวลสำลีเจริญวัย เทพยดาได้มาปฏิสนธิในครรภ์โดยที่นางมิได้มีสวามี ความทราบถึงท้าวทศวงศ์ จึงทรงให้โหรทำนายได้ความว่า ชะตาบ้านเมืองจะบังเกิดนักเลงชาตรี ท้าวทศวงศ์เกรงจะอับอายแก่ชาวเมือง จึงให้เอานางลอยแพไปเสีย เทพยดาบันดาลให้แพไปติดเกาะสีชังแล้วเนรมิตศาลาให้นางอยู่อาศัย
ตำนานที่ ๔ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงอ้างถึงหลักฐานอันเป็นตำนานที่ได้ไปจากนครศรีธรรมราช ดังปรากฏในหนังสือตำนานละครอิเหนาว่า"ในคำไหว้ครูของโนรามีคำกล่าวถึงครู เดิมของโนราที่ชื่อขุนศรัทธาอยู่ในกรุงศรีอยุธยา มีความผิดต้องราชทัณฑ์ ถูกลอยแพไปเสียจากพระนคร แพขุนศรัทธาลอยออกจากปากน้ำไปติดอยู่ที่เกาะสีชัง
ตำนานที่ ๓ จากนายซ้อน ศิวายพราหมณ์ ศึกษาธิการจังหวัดสุราษฎร์ธานี ( พ.ศ. ๒๕๐๘)
เล่าไว้เป็นกลอน ๔ ว่า
ตำนานประวัติความเป็นมาโนรา ตำนานที่๒
ตำนานที่ ๒ เล่าโดยโนราวัด จันทร์เมือง ตำบลพังยาง อำเภอระโนด จังหวัดสงขลา ความว่า ท้าวมัทศิลป์ นางกุญเกสี เจ้าเมืองปิญจา มอบราชสมบัติให้เจ้าสืบสาย ราชโอรสขึ้นครองแทน โดยแต่งตั้งให้เป็นเจ้าพระยาสายฟ้าฟาดและมอบพี่เลี้ยงให้ ๖ คน ชื่อนายทอง นายเหม นายบุษป์ นายวงศ์ นายตั้น และนายทัน โดยแต่งตั้งให้คนแต่ละคนมีบรรดาศักดิ์และหน้าที่ดังนี้ นายทองเป็นพระยาหงส์ทอง ตำแหน่งทหารเอกฝ่ายขวา นายเหมเป็นพระยาหงส์เหมราช ตำแหน่งทหารเอกฝ่ายซ้าย นายบุษป์เป็นขุนพิจิตรบุษบา ตำแหน่งปลัดขวา นายวงศ์เป็นพระยาไกรยวงศา ตำแหน่งปลัดซ้าย นายตั้นเป็นพระยาหริตันปัญญา ตำแหน่งขุนคลัง และนายทันเป็นพระยาโกนทันราชาให้เป็นใหญ่ฝ่ายปกครอง
ตำนานที่ ๑ เล่าโดยขุนอุปถัมภ์นรากร (โนราพุ่มเทวา) อำเภอควนขนุน จังหวัดพัทลุง ความว่าพระยาสายฟ้าฟาดเป็นกษัตริย์ครองเมืองๆ หนึ่ง มีชายาชื่อนางศรีมาลา มีธิดาชื่อนางนวลทองสำลี วันหนึ่งนางนวลทองสำลีสุบินว่ามีเทพธิดามาร่ายรำให้ดู ท่ารำมี ๑๒ ท่า มีดนตรีประโคม ได้แก่ กลอง ทับ โหม่ง ฉิ่ง ปี่ และแตระ นางให้ทำเครื่องดนตรีและหัดรำตามที่สุบินเป็นที่ครึกครื้นในปราสาท
ตัดผมผีช่อโนราโรงครู
ผมผีช่อคือผมที่จับตัวกันเป็นกระจุกโดยธรรมชาติเหมือนผูกมัดเอาไว้ตั้งแต่แรกคลอด
(ปัจจุบันพบน้อยมาก)
ชาวบ้านและคณะโนราบางแห่งเชื่อว่าผมผีช่อเกิดจากความต้องการของครูหมอโนราที่จะทำให้บุคคลบางคนมาเป็นโนราหรือคนทรงครูหมอโนรา
จึงผูกผมเป็นเครื่องหมายไว้ เชื่อกันว่าถ้าใครตัดผมนี้ออกด้วยตัวเองจะเกิดโทษภัย
แต่แก้ได้โดยให้โนราใหญ่ตัดออกให้ในพิธีกรรมโนราโรงครู
ผมที่ตัดออกแล้วให้เก็บไว้กับตัวผู้เป็นเจ้าของ
เชื่อว่าจะเป็นของขลังสามารถป้องกันอันตรายได้ ทั้งนี้
โนราใหญ่ต้องทำพิธีขออนุญาตจากครูหมอโนราเสียก่อน
เพราะแม้นจะตัดผมออกก็จะผูกผมใหม่อีกผู้เข้าพิธีต้องเตรียมพานดอกไม้ธูปเทียน เงิน
๑๒ บาท มามอบให้โนราใหญ่ คณะโนราเตรียมกรรไกร มีดหมอหรือพระขรรค์เอาไว้
พิธีกรรมรักษาโรคด้วยฤทธิ์ครูหมอโนรา
๑. พิธีกรรมหาสาเหตุการเจ็บป่วย
หลังจากที่ผู้ป่วยแสดงอาการเจ็บป่วยที่สามารถให้ความหมายเฉพาะว่าน่าจะมีสาเหตุมาจากการกระทำของครูหมอโนราแล้ว
ญาติผู้ป่วยหรือผู้ใกล้ชิดก็จะดำเนินการจัดหาคนกลางมาติดต่อกับครูหมอเพื่อทราบสาเหตุของการเจ็บป่วยและต่อรองเพื่อหาวิธีการแก้ไขต่อไป ซึ่งขั้นตอนสำคัญๆ สำหรับพิธีกรรมนี้ มีดังนี้
โรคโนราย่างฤทธิ์อำนาจครูหมอโนรา
โรคหรืออาการเจ็บป่วยที่ชาวไทยภาคใต้มีความเชื่อว่าเกิดจากอำนาจหรือการกระทำของสิ่งนอกเหนือธรรมชาติ ในกรณีนี้หมายถึง “ครูหมอโนรา”
(ครูหมอโนราถือเป็นบรรพบุรุษของโนรา
สามารถรำโนราได้
คนไทยทางภาคใต้ส่วนใหญ่มีบรรพบุรุษเป็นโนรา เพราะเชื่อว่าเป็นศิลปะชั้นสูง
มีต้นกำเนิดมาจากกษัตริย์
คนที่จะรำโนราได้จึงหมายถึงเป็นคนที่มีบุญญาบารมี ดังนั้นในอดีตคนส่วนใหญ่จึงมีการหัดรำโนรากันโดยเหตุนี้ทำให้คนไทยทางภาคใต้มักมีเชื้อสายของโนรา)
ซึ่งการจะหายขาดได้นั้นต้องได้รับการยินยอมจากครูหมอโนราก่อน
เมื่อผู้ใดเกิดการเจ็บป่วยหรือมีอาการที่เชื่อว่าครูหมอโนราเป็นผู้กระทำก็จะมีพิธีกรรมเฉพาะสำหรับการเยียวยารักษาหรือแก้ไขภาวะการเจ็บป่วยนั้น
โดยผู้ป่วยหรือญาติผู้ป่วยสามารถติดต่อครูหมอผู้กระทำโดยผ่านร่างทรงเพื่อให้ครูหมอยินยอมรักษาเยียวยาและยกโทษให้
โรคหรืออาการเจ็บป่วยนั้นมีลักษณะเฉพาะตามความเชื่อซึ่งชาวไทยทางภาคใต้ได้ให้ความหมายของโรคหรืออาการนั้นว่า “โนราย่าง” (โนราย่าง (มโนห์ราย่าง)
เป็นอาการที่บุคคลป่วยกระเสาะกระแสะ
เนื่องจากครูหมอโนราให้โทษ
จะรักษาเยียวยาหรือหาหมอหรือทำการรักษาอย่างไรก็ไม่หาย อาการมีแต่ทรงกับทรุดแต่จะไม่ถึงตาย ส่วนใหญ่มักซูบผอมไม่ยอมกินข้าวกินปลา
ซักถามสิ่งใดก็ไม่ค่อยพูดหรือพูดแต่จับใจความไม่ได้
ร่างกายมีสภาพเขียวคล้ำคล้ายผิวเกรียมไหม้)
ซึ่งอาการเช่นนี้ชาวบ้านมีความเชื่อกันว่า
อาจเกิดจากสาเหตุใดสาเหตุหนึ่งต่อไปนี้
